چکیده

توجه خاص اولیاء و مربیان به مبانی تربیت اجتماعی و تقویت مهارت‌های ارتباطی، از اساسی‌ترین مسائل درپیشگیری و درمان کمرویی کودکان و نوجوانان است.

در این تحقیق که اینجانب در مورد کمرویی یکی از دانش آموزانم بنام زینب در کلاس سوم ابتدایی انجام دادم پس ازاینکه این وضعیت را در این دانش آموز مشاهده نمودم به گردآوری اطلاعات از والدین و مدیر و دیگرهمکاران پرداختم و پس از اینکه با یکی از دوستان که مشاور بود تبادل نظر کردم به این مطلب دست یافتم که این دانش آموزبه دلیل اینکه فرزند اول بوده ودر کارها امر ونهی زیادی شده و همچنین از قبول مسئولیت‌ها تاحدی سر باز زده است این عوامل از جمله مهم‌ترین عوامل کمرویی وی شده است.

در این تحقیق با انجام این اقدامات که به والدین و دیگر همکاران این آموزشگاه اشاره کردم توانستیم تاحدی در کاهش کمرویی این دانش آموز مؤثر باشیم:

1. به خانواده او تذکر داده که در کارهای منزل و خارج از منزل بیشتر اورا مشارکت دهیم
2. در سر کلاس و همچنید در منزل به او داشتن شهامت و عزت نفس را تلقین کنیم
3. در مدرسه و خصوصاً در ساعت ورزش اورا در بازی و ورزش مشارکت بیشتری دادیم
4. به او در کلاس مسئولیت داده که گروه کلاسی درس حرفه را بگرداند و از وی در کلاس سؤال و جواب می‌کردم.
5. در کلاس سایر دانش آموزان به علت ساکتی و کمحرفی وی اورا مورد تمسخر قرار می‌دادند که با این    قبیل از دانش آموزان برخورد کرده و آن‌ها را از انجام این کار باز داشتم.

مقدمه

مساله عزت نفس و خودارزشی از اساسی‌ترین عوامل در رشدمطلوب شخصیت کودکان و نوجوانان است و عدم این عزت نفس سبب کمرویی شده عامل عمده عقب ماندگی وشکست و ناکامی در مراحل مختلفزندگی به شمار می‌رود.

هر کسی ممکن است باموقعیت های نا خواسته و نا خوشایندی روبرو شود و نتواند با آن‌ها مقابله کندو واکنش مناسبی از خود نشان دهد.

(شارتیه، براتیه، ترجمه هوشیار، رزم آرا،1369 کمرویی و راههای درمان آن -انتشارات سپنچ) کمرویی به عنوان یک نقیصه جدی در زندگی فردی و اجتمایی است.

در هر جامعه درصد قابل توجهی از کودکان و نوجوانان و بزرگ سالان با این اختلال رفتاری و عامل باز دارنده رشد شخصیت اجتماعی مواجه هستند. جامعه ما نیاز مند انسان‌هایی پویا، کوشا، هوشمند و خلاق و متعهد و مسئولیت پذیر است بنابر این اساسی‌ترین آفات رشد متعدل در خانواده‌ها می‌تواند در جامعه اسلامی فراگیر شود، بدون تردید اختلال کمرویی قابل پیشگیری و درمان است.

(افروز 1379 روانشناسی کمرویی و روش‌های درمان-نشرفرهنگ اسلامی)

بیان مسئله

اینجانب زهراعبدالهی، فارغ التحصیل رشته کارشناسی روانشناسی، دارای 12سال سابقه خدمت می‌باشم. تحقیق حاضر مربوط به یکی از دانش آموزان سال دوم مدرسه ابتدایی تربیت شهرستان سبزوار می‌باشد.

بیشترین تدریس من در روستاهای این شهر بوده و به این دلیل در روستا تدریس می‌کنم که دوست دارم به دانش آموزانی که معمولاً از امکانات تحصیلی خوبی بر خوردار نبوده اما استعداد زیاد و فوق العاده ای دارندخدمت کنم. بیشترین هم وغم من این است که این دانش آموزان روستا از تربیت و آموزش خوبی برخوردارباشند و به همین دلیل یکی از دانش آموزان که به نظر خودم دچار کمرویی بوده و در اجتماع مدرسه به خوبی ظاهر نمی‌شود را بررسی کنم و بتوانم مشکل او را حل نمایم.

«توصیف وضعیت موجود و تشخیص مسئله »

دانش آموززینب که تا کنون 2 سال است که با او درس دارم و دانش آموز ساکت و کم تحرک وکم حرف می‌باشد از لحاظ در سی در حد متوسط بوده و اگر از وی سؤال شده باسخ می‌دهد در غیر این صورت سکوت را اختیار می‌نماید، در فعالیت‌های کلاسی مشارکت نداشته و اهل بگو و بخند با بجه ها نیست.

باتوجه به شناخت نسبی که با او داشتم از وی نام و مشخصات او را نپرسیدم چون که او به آهستگی صحبت می‌کند من احساس می‌کنم که چیزی مانع صحبت کردنش می‌شود هر هفته 8 ساعت در آن کلاس تدریس داشتم. در تمام ساعات تدریس   زینب سکوت اختیار می‌کرد و چیزی نمی‌گفت به دنبال علت مسئله بر آمدم.

شواهد 1

هنگامی که به طور قطع و یقین مشکل را احساس کردم. پرسش و پاسخ‌هایی در کلاس با هم کلاسی‌هایش انجام دادم. مطمئن شدم که زینب از نظر عضوی وبدنی هیچ مشکلی ندارداز لحاظ خانوادگی هم مشکلی ندارد .

دوستانش اقرارکردند که وی درزنگ تفریح با آن‌ها صحبت می‌کند اما بسیار کم.

قبل از هر چیز از دور نظاره گر رفتار او شدم از پشت پنجره دفتر مدرسه او را مورد مشاهده قرار دادم.         متوجه کم تحرکی و کم نشاطی او در رفتار با دوستانش شدم. سپس تصمیم گرفتم که با او شخصاً هم مصاحبه کنم.

زینب دروس شفاهی را نمی‌تواند بیان کند اما دروس کتبی را که نوشتاری است به خوبی و با خط خوب می‌نویسد. و در امتحانات کتبی معمولاً نمره خوبی می‌آورد ولی در پرسش کلاسی دچارترس و دلهره شده وپاسخ نمی‌دهد.

دو بار با خانواده او تماس گرفته و پدر اورا دعوت کرده و جویای علت شدم.

ایشان مطرح کردن که در خانه به او توجه می‌شود، او فرزند اول خانواده است و همچنین د رکار های منزل کمک می‌کند ولی درکارهایی که به خارج از خانه مربوط باشد، تمایل ندارد و کاری از پیش نمی‌برد.                      همچنین متوجه شد م که درمنزل اورا خیلی به انجام دادن و یا ندادن کارهای مختلف امر ونهی می کنند و اورا مورد انتقاد قرار می‌دهند.

گردآوری اطلاعات

کمرویی یک توجه غیرعادی و مضطربانه به خویشتن دریک موقعیت اجتماعی است که در نتیجه آن فرد دچار نوعی تنش روانی- عضلانی شده، شرایط عاطفی و شناختی‌اش متأثر می‌گردد و زمینه بروزرفتارهای خام و نسنجیده و واکنش‌های نامناسب در وی فراهم می‌شود. به عبارت دیگر پدیده کمرویی به یک مشکل روانی- اجتماعی و آزاردهنده شخصی مربوط می‌شود که همواره به صورت یک ناتوانی یا معلولیت اجتماعی ظاهر می‌گردد به کلام ساده یعنی خود توجهی فوق العاده و ترس از مواجه شدن با دیگران. (افروز،‌1379 روانشناسی کمرویی و روش‌های درمان- نشر فرهنگ اسلامی)

کمرویی را می‌توان به عنوان یک احساس ناراحتی یا بازداریدر موقعیت‌های میان شخصی یا اجتماعی که فرد را از پیگیری اهداف تحصیلی و اجتماعی‌اش بازمی دارد تعریف کرد.

کمرویی به خود کانونی مفرط،‌ نگرانی و اشتغال ذهنی مکرر همراه با افکار و احساسات مربوط به واکنش‌های فیزیکی،‌ شدت یافتن ضربان قلب و... منجر می‌گردد.

(واناجا،‌ اسنهالاتا و دیگومارتی؛ ترجمه نادر باقری،‌1385).

کمرویی، خود توجهی بیش از حد وترس از مواجه شدن با دیگران است بطوری که روبه روشدن با افرادجدیدی را که فرد در زندگی روزمره به آن‌ها نیاز دارد را مشکل می‌سازد.

(اکبری، مشکلات نوجوانی و جوانی، انتشارات معبود، 1374).

علل کمرویی:

در هیچ یک از یافته‌های موجود در منابع،‌ در رابطه با علل کمرویی به قدرکافی دلایل موجه بودن آن‌ها نشان داده نشده است با وجود این متخصصان، عوامل اجتماعی کمرویی را شناسایی کرده‌اند که عبارت‌اند از: آمادگی ژنتیکی فرد کمرو،‌ پایین بودن میزان دلبستگی که تضمین کننده رابطه میان والد و کودک است. نقص و کاستی در یادگیری مهارت‌های اجتماعی.

(آسندروف،‌ 1993؛‌ سانسون، پدلام،‌ کال پریور،‌ اوبرکلاید 1996؛‌ به نقل ازواناجا،‌ اسنهالاتا و دیگومارتی؛‌ ترجمه باقری،‌ 1385)،

تخریب،‌ نا ارزنده سازی، تمسخر و انتقاد و عیب جویی فراوان از کودک توسط والدین و افراد دیگر.

(واناجا، اسنهالاتا و دیگو مارتی؛‌ ترجمه باقری 1385).

کمرویی اساساً در نتیجه روابط نادرست بین فردی و سازی نایافتگی اجتماعی در مراحل اولیه رشد در خانه ومدرسه پایدار می‌گردد برخی از روانشناسان نظیر کتل (1983) براین عقیده‌اند که بعضی افراد با زمینه سندرم کمرویی متولد می‌شوند، اما باید توجه داشت که بحث سندرم کمروییو استعداد بیشتر بعضی از کودکان درابتلا به کمرویی به معنای ارثی بودن کمرویی نیست. بدیهی است کودکان کمرو متعلق به والدینی هستند که خودشان کمرویی دارند. (افروز،‌ روانشناسی کمرویی و روش‌های درمان- نشر فرهنگ اسلامی 1379).

کمرویی ممکن است نتیجه شرایط اجتماعی جدید (نقل مکان از یک جابه جایی دیگر)، غیرقابل پیش بینی بودن (قرارگرفتن در موقعیت‌های فوق العاده غیرقابل پیش بینی که از نظرکودکان کمرو فوق العاده تهدید کننده است) عناصر ارزیابی کننده وتهدید کننده (فرد کمرو همیشه درحال ارزیابی خود است واحساس می‌کند نکه دیگران مدام درباره او قضاوت و از او انتقاد می‌کنند) بوجود آید.

کمرویی ناشی از ترس که عموماً از سال اول زندگی نوزاد مشاهده می‌شود مطالعات انجام شده روی نوزادان حاکی از این است که در اواسط سال اول زندگی کمرویی به عنوان یک پدیده همگانی در همه نوزادان ونسبت به غریبه‌ها و افراد آشنایی که تغییر لباس و یا آرایش داده‌اند دیده می‌شود در حقیقت کودک خردسال از این رو کمروست که مردم برایش نا آشنا هستند. محیط خانواده و تجارب اولیه کودک بخصوص در سنین پیش دبستانی و سال‌های آغازین مدرسه اصلی‌ترین نقش را درشکل گیری شخصیت کودک دارد. دراین دوران الگوهای رفتاری بزرگسال،‌ برنامه‌های تلویزیونی،‌ نحوه میزان ارتباطات عاطفی،‌ کلامی و اجتماعی خردسالان با والدین بزرگسالان خانواده بیشترین تأثیر را در رشد مطلوب اجتماعی و پایدارآیی اضطراب وکمرویی کودکان می‌تواند داشته باشد.

همچنین کمرویی در میان فرزندان اول خانواده و تک فرزندها بیش از سایر فرزندان خانواده دیده می‌شود چرا که والدین انتظارات وتوقعات متنوعی از تنها فرزند و یا فرزند اول خود دارند و به دلیل همین توقعات فوق العاده واعمال فشارهای روانی از طرف والدین و احساس ناتوانی این قبیل فرزندان در تحقق بخشیدن به خواسته‌های والدین به تدریج موجب احساس بی کفایتی می‌شود و خودپنداری بسیار ضعف پیدا می‌کنند زمینه اضطراب فراگیر و کمرویی در شخصیت ایشان نمایان می‌شود. مدرسه نیز به عنوان اولین جایگاه رسمی تجربه اجتماعی کودکان می‌تواند نقش تعیین کننده ای در تقویت کمرویی یا پرورش مهارت‌های اجتماعی آنان ایفا کند. علاوه بر خانه و مدرسه عواملی همچون محرومیت‌ها وآسیب های اجتماعی، ناسازگاری‌های شغلی،‌ سلطه وفشار های گروهی، مقایسه‌ها وبرتری طلبی‌های قومی و نژادی، تقویت شخصیت انفعالی، پرخاشگری هاوقدرتمندی ها، کنترل شدید جتماعی، بی احترامی به حقوق و آزادی‌های شروع فردی و... از دیگر عوامل زمینه ساز کمرویی و رفتارهای گوشه گیرانه می‌تواند باشد.

(افروز،‌ روانشناسی کمرویی و روش‌های درمان-نشر فرهنگ اسلامی 1379).

انتخاب راه حل ها

با توجه به این مطالب این راه کارها را به والدین او   و دیگر همکاران پیشنهاد دادم تا کمی با دقت و حوصله در مورد او اجرا کنند

1. همکاری و مشارکت اورادر گروه بندی در کلاس افزایش دهند.
2. اعتماد به گروه در برنامه کاری گروه قرار دهد.
3. دوستیابی را مدرسه و محیط اطراف منزل بیشتر کند وتوجه بیشتری به شروع و خاتمه ارتباطات با دوستان داشته باشد
4. گوش دادن فعال در سر کلاس درس را بیشتر کند و در حین درس دادن از او پرسش و نظر خواهی شود.
5. افزایش احساس مسئولیت افراد نسبت به یکدیگررا درک کند.
6. تقویت احساس همدلی، همکاری، هماهنگی و همفکری با دیگران را توجه داشته باشد.
7. اورا در کلاس درس ویا منزل کمرو خطاب نکنیم و به او روحیه بیشتر در انجام کارها بدهیم.
8. سعی کنیم جلوی تمسخر اورا از طرف دیگران بگیریم.

اعتبار بخشی راه حل ها

بعد از ارائه راه حل ها متوجه این شده ام که پدیده کمرویی فوق العاده فراگیراست و درصد قابل توجهی از کودکان،‌ نوجوانان،‌ جوانان و بزرگسالان هرجامعه دچار کمرویی و ناتوانی‌های اجتماعی هستند کمرویی در نزد کودکان و نوجوانان به مراتب بیشتر ازبزرگسالان است. فراوانی ظهور رفتار کمرویی در موقعیت‌های مختلف خانوادگی،‌ شغلی،‌ اجتماعی،‌ سیاسی و... کاملاً متفاوت است.

بررسی‌های انجام شده حاکی از آن است که تمامی افراد کمرو در همه موقعیت‌ها وشرایط اجتماعی یکسان،‌ واکنش و رفتار مشابهی از خود نشان نمی‌دهند و میزان و درجات احساس کمرویی آن‌ها کاملاً متفاوت است.

اجرای راه حل ها

از بین راهکارهای بالا که با مشورت از همکاران ویکی از دوستان که کارشناس ارشد روانشناسی هست تصمیم به برطرف کردن مشکل گرفته مشاهدات و پرسش نامه ای که از سؤالات کمرویی سموعی بود را از او پرسیده و با کمبود زمان که سال تحصیلی رو به اتمام است، به انجام چند کار پرداختم و به دیگر همکاران و والدینش هم توصیه کردم که انجام دهند.

با توجه به اینکه یکی از محدودیت‌های این تحقیق، کم بودن زمان بود. اما توانستیم با همکاری والدین و دیگرهمکاران و مدیریت مدرسه در چند مورد موفقیت را در مورد این دانش آموز احساس کنیم وتوانستیم جلوی تمسخر اورا از طرف دیگران بگیریم در جلو گیری از تمسخری که به علت بد انجام دادن کار صورت می‌گرفت به دانش آموزان دیگر فهماندم که ممکن است که خودم ویا دیگران هم اشتباه کنند ولی باید در تکرار بعدی آن اشتباه صورت نگیرد.

دقت را بالاتر ببریم مثلاً در حین درس دادن بعضی کلمات را اشتباه می گفتم در ابتدا دانش آموزان خندیده و سعی می‌کردند که به من بفهمانند که من اشتباه کرده و به قول معروف سوتی ازمن گرفته ومسخره کنند اما وقتی دیدند که این کار در هر ساعت چند بار تکرار شده برای آنها عادی شده و فقط لبخندی زده و به ادامه درس توجه می‌کردند با این عمل سعی کردم اشتباهات زینبدر پاسخ دادن را کمی عادی کنم تا دیگر اورا مسخره نکنند. همچنین سعی کردم به دیگر دانش آموزان بفهمانم که در هنگام پاسخ دادن یکی از دانش آموزان ساکت بوده وبه صحبت او گوش دهیم و در بین کلام وی سخن نگویند.

احترام به دوستشان بگذارند با این کار حواس پاسخ دهنده کمتر پرت شده و از تمرکز بیشتری برای پاسخ دادن برخوردار می‌شوند.

در منزل به پدر و مادر وی توصیه کردم که او را وادار به خرید و نانوایی رفتن و در دیگر کارهایی که به ارتباط بیشتر او در خارج از منزل می‌انجامد تشویق کنند، ساعاتی را در طول روز اورا در محیط بازی بچه‌ها قرار دهند تا ارتباط بیشتری داشته باشد. اورا به مسجد برده تا هم نماز بخواند وهم بادیدن دیگران تشویق به هم صحبت شدن با دیگران شود.

همچنین در مسجد گروه بسیج و کتابخانه و کلاس‌های آموزشی و فوق برنامه که برگزار می‌شود او را ثبت نام کرده و مجبور به شرکت کنندو اورا همیشه تشویق کنند تا علاقه مند شودکه ارتباط بیشتر او می‌تواند کمرویی اورا کاهش دهد.

خودم سعی می‌کردم در حین درس دادن از او پرسش داشته باشم و به ازای انجام کار بهتر و او را تشویق کرده و باثبت نمره مثبت در دفتر کلاس اورا تشویق می‌کردم از او نظر خواهی در مورد درس می‌کردم و هیچ گاه اورا با عنوان کمرو خطاب نکردم.

شواهد 2

مدرسه زینب در مکانی دورتر از محل زندگیش و دارای کادر اداری و آموزشی مجربی بود و چون یکی از دلایل صحبت نکردن و کمرویی زینب در محل کلاس کم رویی و ارتباط کم با دوستانش از علت مشکل بود ٬ وهمچنین به معلم ورزش هم گفته بودم که او را در بازی بیشتر شرکت دهد یک روز که درحیاط آمدم و دیدم که او در بازی فوتبال مشارکت می‌کند، خوشحال شدم و امیدوارانه چند لحظه او را نگاه کردم چون او هیچ گاه در زنگ ورزش، ورزش نمی‌کرد.

پس از گذشت حدود 5/1 ماه که در مورد این دانش آموز این تحقیق را شروع کردم خوشبختانه باهمکاری خودش و والدین او در منزل و همچنین همکاران محترمی که در از بین بردن کمرویی زینب همکاری کرده بودند در رفتار او تغیراتی را احساس کردام که به این صورت می‌باشد.

الف -تغییرات کیفی

مسئولیت پذیری وی در کلاس زیاد شدو در گروهبندی هایی که در درس خودم (ریاضی) انجام داده بودم مشارکت چشم گیری داشت .

1. ترس وخجالت او از معلم و همکلاسان بسیار کمتر شده بود .
2. اعتماد به نفس فوق العاده ای در وجودش به چشم می‌خورد ودر محیط مدرسه با دوستان خود وهمکلاسی ها می‌گفت و می‌خندید و این در حالی بود که اصلاً این کارها را انجام نمی‌داد .
3. در کلاس در س خودم متوجه این مطلب شده بودم که دیگر کسی اورا مورد تمسخر قرار نمی‌دهد، ودرکلاس درس پاسخ گوی سولات و پرسش و پاسخ در درس به نحوء احسن بود.
4. ارتباط بیشتر وی با دانش آموزان در کلاس و مدرسه
5. در ساعات درس گاهی که دقت می‌نمودم زینب هیچ کلمه ای را تا آخر ساعت صحبت نمی‌کرد. اما پس از تشویق و انجام کارهای فوق در این تحقیق، او در کلاس سه تا چهار مرتبه صحبت کرده و اظهار نظرمی کرد.
6. مسخره کردن دانش آموزان به صفر رسیده بود و یکدیگر را استهزاء نمی‌کردند.

نتیجه گیری

پس از ارزشیابی این طرح و اطلاعات به دست آمده به این نتیجه رسیدم که تحقیقی که در مورد دانش آموز زینب انجام دادم موفق بوده و این موفقیت را به دلایل زیر می دانم:

پس از گذشت حدود دو ماه کار بر روی این دانش آموز و همکاری معلمان به خصوص دبیر ورزش و مدیر مدرسه و دبیر هنر مدرسه و والدین توانستیم تاحد مطلوبی تغییراتی در رفتار زینب ایجاد کنیم. که کمرویی زیاد او بسیار کاهش یافته و مشارکت و هم صحبتی او با دیگردانش آموزان در ورزش و گفتگو، خنده   رابه راحتی انجام می‌دهد.

واین موفقیت در مورد این دانش آموز را مدیون این درس دانشگاهی خود که زیر نظر استاتید بود می دانم.

که با راهنمایی‌های ایشان توانستم این مشکل راحل نمایم و بسیار خوشحالم که توانسته‌ام گامی موثردر جهت آموزش و پرورش نوجوانان این مرز و بوم بردارم.

پیشنهادات

روش‌های درمان کمرویی

ü     تغییر محیط

ü     اعتماد به نفس

ü     تلقین شهامت

ü     خانواده

ü     روابط صحیح   ومناسب

منابع

v    اکبری، مشکلات نوجوانی و جوانی، انتشارات معبود، 1374.

v    افروز، روانشناسی کمرویی و روش‌های درمان- نشر فرهنگ اسلامی 1379.

v    اثربخشی سایکودرام بر عزت نفس و کمرویی دانش آموزان که توسط معصوم رجایی

v    پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربت جام

v  رمضانی (1373) در پژوهشی (پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی) تحت عنوان ((تکنیک‌های آموزش ابزار وجود در درمان کمرویی و عدم قاطعیت دانش جویان))

v  حیدر پور و همکاران (1378) (فصلنامه اندیشه‌های تازه در علوم تربیتی441-52)

v    روانشناسی اسلامی نجات از کمرویی- انتشارات مرکر فرهنگی انصار المهدی-1374

v    ((کمرویی کودکان و اعتیاد اینترنتی)) توسط محمد نژاد (بانک اطلاعات ایران)

v    لینچ وچوسا در سال 1996 (ترجمه رفاهی،1380 گزارش کار مشاوره شهر شیراز، نشریه تعلیم وتربیت         استثنایی 35-43